BEST EUROPEAN FICTION 2013
Aleksandar Hemon sinh năm 1964.
Năm 1992 khi ông đang tham dự một khoá trao đổi văn hoá ở Chicago thì chiến tranh Bosnia nổ ra.
Mắc kẹt tị nạn ở Mỹ với vốn tiếng Anh bập bõm cộng với việc sinh ra ở Sarajevo - một trong những thành phố lịch sử thú vị và đa dạng nhất ở châu Âu. Đó là nơi Công giáo La Mã ở phía Tây, Chính thống giáo Đông phương ở phía Đông và Ottoman phía Nam gặp nhau, sống và gây chiến với nhau. Nó là một ví dụ về biến động lịch sử và sự đụng độ xoay vần của các nền văn minh, cũng như một ngọn hải đăng của niềm hy vọng cho hòa bình và khoan dung thông qua hội nhập đa văn hóa. Hẳn không ai hiểu hơn về biên giới, lằn ranh ngôn ngữ và đa văn hoá hơn Hemon.
Hemon đã đạt được nhiều thành tựu nhiều người khác mơ ước cả đời từ khi mới bắt đầu cầm bút chưa lâu. Có người so sánh Hemon với Nabokov, còn tôi nghĩ ông là một giọng văn đặc biệt thú vị của văn học đương đại. Ngoài những gì bản thân Hemon viết tôi cũng thích dự án cá nhân "Best European Fiction" hợp tuyển truyện ngắn của các tác giả khắp châu Âu do ông làm chủ biên - đưa văn học châu Âu đến với độc giả nói tiếng Anh.
Châu Âu là nơi rộng lớn và giàu lớp lang, nhưng lại nhỏ bé một cách nghịch lý. Bất chấp những thiếu sót về địa lý, đây vẫn là một nơi có quyền lực chính trị và kinh tế cũng như tầm quan trọng của lịch sử và văn hóa. Dòng máu châu Âu chảy qua những tàn tích cổ xưa, không những qua những thành phố trong quá khứ nơi quê nhà mà còn cả những cuộc chinh phục/xâm chiếm thế giới mới đẫm máu ở Mỹ và Caribbean; cũng như Châu Phi, Châu Á, Châu Đại Dương / Thái Bình Dương hay như Ấn Độ và Trung Đông.
Biên giới châu Âu liên tục thay đổi. Các đế chế được xây dựng rồi lại sụp đổ bởi sự mệt mỏi của thời gian. Các chế độ quân chủ đến và một lần nữa tiêu tan trong những đôi tay buông rã rời. Những kẻ độc tài kiểm soát và cai trị; chỉ để bị lật đổ hoặc chết, thường là trong một cuộc cách mạng và đấu tranh đẫm máu. Hơi thở của sự thay đổi liên tục thổi qua lục địa; từ Albania xuống Vương quốc Anh.
'Best European Fiction 2013' là năm thứ tư và cũng là năm cuối cùng Hemon làm chủ biên. Với tôi đây cũng là phiên bản 'Best European Fiction' đạt đến độ chín nhất - một sự pha trộn nhiều thẩm mỹ và phong cách, giữa nhiều giọng nói và bối cảnh cũng như thể loại và quan điểm khác nhau từ 32 quốc gia và 28 ngôn ngữ khác nhau.
Hemon nói:
"Có lẽ khía cạnh bất biến duy nhất của văn học châu Âu chính là sự trơn tuột của nó - không thể thu gọn, phân loại theo định nghĩa, tinh giảm xuống thành một công thức luôn bán chạy, hoặc được coi là đối trọng ngược lại với văn học Mỹ. Lý do cho điều này hẳn đã quá rõ ràng: Châu Âu là một mớ bòng bong siêu phức tạp của ngôn ngữ, lịch sử, biên giới và trải nghiệm của con người. Nó không chỉ phức tạp - về văn hóa, trí tuệ, địa lý - mà sự phức tạp ấy giống như vũ trụ vẫn đang không ngừng mở rộng ra mãi."
Nhưng có phải 35 câu chuyện này thực sự đều mang Âu tính? Ở cấp độ cơ bản nhất mà nói - đúng. Chúng thấm đẫm Âu tính và đồng thời cả tính cách của từng quốc gia riêng lẻ, nhưng chúng cũng là những câu chuyện khám phá mối quan hệ của Châu Âu với các nước láng giềng và các đối tác và đối thủ trên toàn cầu. Thật lòng mà nói, một hợp tuyển với nhiều ngôn ngữ khác nhau là một bữa ngon văn chương hiếm hoi, đây là cơ hội để chúng ta xúc tác và tập trung tất cả các cuộc tranh luận về cách tiếp cận văn học dịch thuật. Vì bản thân việc viết lách vốn đã là hình thức dịch thuật! Một nhà văn dịch những trải nghiệm, vốn sống, thế giới quan, cảm xúc, phức hợp, giấc mơ, nỗi đau... của mình thành từ ngữ cho người khác hiểu.
John Banville, người được coi là 'truyền nhân của Proust, nuôi dạy bởi Nabokov', viết như này trong lời nói đầu:
"Một cuốn tiểu thuyết hoặc truyện ngắn ngay cả ở trạng thái ban đầu của nó đã là một bản dịch. Nó cách xa thực tế cũng xa như đời người với giấc mơ đêm hè của họ. Rồi nhờ ong bướm chúng lây lan khắp chốn những bông hoa mới nở - lành hay ác tính đi nữa. Và vì lười biếng, chúng ta có xu hướng cho rằng rằng tiểu thuyết là một tuyên cáo trực diện của một tập hợp sự thật hoặc hình ảnh thực tế - trong khi trên thực tế (!), tiểu thuyết/truyện ngắn là ẩn dụ của giấc mơ, một cách 'vu khống' có văn hoá và khuôn phép của 'những gì thực sự đã xảy ra.
Khi xem xét một cách cẩn thận, ta nhận ra rằng không có thứ gì là dịch thuật hết. Dịch giả tạo ra những thứ mới tinh tươm và một khi đã hoàn thành, một tác phẩm biến thành hai. Điều đó là không thể tránh khỏi do bản chất của ngôn ngữ."
Vì vậy, thật thú vị khi dịch chuyển bản dịch đầu tiên đó qua một quy trình dịch thuật khác, lần này là ngôn ngữ-ngôn ngữ thay vì hình ảnh-ngôn ngữ, và nó thường có xu hướng làm nổi bật sự phức tạp của bản dịch đầu tiên. Thật khó để dịch 'Me and My Sacred Cow' của Tania Malyarchuk từ tiếng Ukraina sang tiếng Anh, bởi ngay từ khoảnh khắc Malyarchuk cố gắng phiên dịch những trải nghiệm sống của mình thành tiếng Ukraina, đó đã là điều bất khả.
Vậy nên khi Hemon đã hợp tuyển những điều bất khả ấy lại ở một quy mô lớn và đẹp đẽ đến như vậy, ai có thể cưỡng lại?
Nếu xét thẳng vào trái tim, không một trải nghiệm cá nhân nào có thể dịch hoặc thấu hiểu được ngoại trừ bản thân họ. Thế giới nhìn khác nhau trong mắt mỗi người vì chúng ta đều bị khóa chặt trong thế giới quan riêng mình. Nhưng chính nhờ vượt qua những hạn chế hiện sinh mang tính bản năng, con người chúng ta mới sống đúng được với tiềm năng của giống loài mình. Thật vậy, khi vượt qua được sự phân chia sinh học và bản thể học, loài người mới bắt đầu biết tưởng tượng và khái niệm.
Nhưng ngôn ngữ không chỉ là mật mã cần thiết để truyền thông tin hiện sinh. Ngôn ngữ cho thấy thế giới có thể được thấu hiểu trước khi từ ngữ được nói viết ra, rằng ta chỉ có thể nói và viết những gì chúng ta biết. Đó là lý do tại sao sự thiếu chính xác cũng cần thiết cho ngôn ngữ và văn học như chính xác. Brodsky nói, 'Thơ là những gì đạt được sau khi dịch thuật", để phản bác lời của Frost, "Thơ là thứ bị mất đi khi dịch thuật."
Ngôn ngữ và văn học chồng chéo, thấm vào và làm ô nhiễm lẫn nhau, và may mắn thay, ngăn chặn sự tinh khiết không cần thiết. Văn học còn lại gì nếu không liên tục cố gắng nói những gì khó nói, để truyền đạt những gì khó truyền đạt, dịch những gì không thể dịch. Ai mà phàn nàn về sự bất khả thi của dịch thuật - họ chỉ tin vào sự vượt trội của một loại ngôn ngữ; và với họ, không ai có thể nói một điều tốt hơn những người đã nói trước; rằng ngôn ngữ của họ vốn đã hoàn hảo, thế giới đã trọn vẹn mọi cấp bậc. Họ không nghĩ rằng đọc và tìm hiểu về những thứ ngoài phạm vi hiểu biết và trải nghiệm cá nhân nghĩa là chúng ta phải chấp nhận mở giếng trời của mình ra và đặt bản thân mình vào những vị trí ta thấy sai sai hay mất phương hướng.
Nhưng Graham Greene đã nói, "Cảm thấy mông lung chính là sống."
DANH SÁCH TRUYỆN NGẮN TRONG 'BEST EUROPEAN FICTION 2013':
SLOVAKIA: Balla, Before the Breakup
MACEDONIA: Žarko Kujundžiski, When the Glasses Are Lost
MONTENEGRO: Dragan Radulović, The Face
GEORGIA: Lasha Bugadze, The Sins of the Wolf
BELGIUM: Paul Emond, Grand Froid
ARMENIA: Krikor Beledian, The Name under My Tongue
RUSSIA: Kirill Kobrin, Last Summer in Marienbad
MOLDOVA: Vitalie Ciobanu, Orchestra Rehearsal
IRELAND: Tomás Mac Síomóin, Music in the Bone
FINLAND: Tiina Raevaara, My Creator, My Creation
HUNGARY: Miklós Vajda, Portrait of a Mother in an American Frame
TURKEY: Zehra Çırak, Memory Cultivation Salon
PORTUGAL: Dulce Maria Cardoso, Angels on the Inside
LATVIA: Gundega Repše, How Important is it to be Ernest?
UKRAINE: Tania Malyarchuk, Me and My Sacred Cow
SPAIN (Castilian): Eloy Tizón, The Mercury in the Thermometers
BOSNIA & HERZEGOVINA: Semezdin Mehmedinović, My Heart
AUSTRIA: Lydia Mischkulnig, A Protagonist’s Nemesis
FRANCE: Marie Redonnet, Madame Zabee’s Guesthouse
LITHUANIA: Ieva Toleikytė, The Eye of the Maples
BULGARIA: Rumen Balabanov, The Ragiad
UK, ENGLAND: A.S. Byatt, Dolls’ Eyes
ESTONIA: Kristiina Ehin, The Surrealist’s Daughter
POLAND: Sylwia Chutnik, It’s All Up to You
LIECHTENSTEIN: Daniel Batliner, Malcontent’s Monologue
SPAIN (Basque): Bernardo Atxaga, Pirpo and Chanberlan, Murderers
SERBIA: Borivoje Adašević, For a Foreign Master
SLOVENIA: Mirana Likar Bajželj, Nada’s Tablecloth
DENMARK: Christina Hesselholdt, Camilla and the Horse
ROMANIA: Dan Lungu, 7 P.M. Wife
SWITZERLAND: Bernard Comment, A Son
UK, WALES: Ray French, Migration
IRELAND: Mike McCormack, Of One Mind
ICELAND: Gyrðir Elíasson, The Music Shop
NORWAY: Ari Behn, Thunder Snow and When a Dollar Was a Big Deal